یکی از ضعف های نظام آموزش فلسفه اخلاق درکشور ما کم توجهی به آشنا کردن دانشجویان با روش مواجهه اخلاقی با موضوعات نوپدید است. پیامد این کار آن است که دانشجو به رغم گذراندن همه دروس و کسب مدرک، از تجزیه و تحلیل فلسفی و اخلاقی موضوعات مورد ابتلای جامعه ناتوان است.
برای این که در حد توان خود به اصلاح این روند کمک کنم سعی می کنم بخشی از زمان کلاس و موظفی دانشجویان را معطوف به بررسی های موردی و گفت وگوی جمعی درباره موضوعات نسبتا جدید کنم. آنچه در ادامه تقدیم می شود گزارش مختصری از مباحثه بنده و دانشجویان است که در گروه تلگرامی کلاس فلسفه اخلاق درباره «پیوند سر انسان» مطرح شده است. طبیعتا مباحث مطرح شده در حد تاملات اولیه و تمرین فلسفه ورزی اخلاقی است و نباید انتظار انسجام و گویایی یک تحقیق جدی علمی را از آن داشت. در اینجا لازم است از دانشجویان مشارکت کننده در بحث و از آقای علی قاسمی که زحمت تدوین مطالب را کشیده اند تشکر و قدردانی کنم.
لازم به ذکر است که نظرات دانشجویان با علامت ❇️ و مطالب بنده با علامت 🔴 مشخص شده است.
🔴 متن زير را مطالعه كنيد و درباره این سوال بیاندیشید که پيوند سر يك انسان به بدن انسان ديگر چه سوال ها و مسائل اخلاقي را مي تواند در پي داشته باشد؟
«نخستین پیوند سر انسان روی یک جسد انجام شد . ساعاتی قبل پزشک جنجالی اهل ایتالیا اعلام کرد که نخستین پیوند سر انسان روی یک جسد در چین انجام شده و حالا دانشمندان آماده اند که این جراحی را روی یک انسان زنده انجام دهند. پروفسور سرجیو کاناورو رئیس گروه نوروماژولاسیون (نوعی فرایند پزشکی که در آن یک عصب با کمک یک یا چند ماده شیمیایی جمعیت پراکنده ای از عصب ها را تنظیم می نماید) پیشرفته تورین امروز اعلام کرد که این عمل به سرپرستی دکتر ژیائوپینگ رن صورت گرفته که سال پیش عمل پیوند سر به بدن میمون را با موفقیت انجام داده است. کاناورو در جریان کنفرانس خبری خود در وین اظهار داشت: اولین پیوند سر انسان به بدن یک جسد انجام شد. گام بعدی پیوند سر به بدن فردی است که دچار مرگ مغزی شده است و به زودی نیز انجام می گیرد.» (نوشته مریم موسوی از سایت digiato.com)
❇️ در خصوص مسئله پیوند سر جدای از موانع پزشکی با مشکلات و موانعی اخلاقی رو برو هستیم ولی این عمل ممکن است فوایدی هم برای انسان ها داشته باشد که به ذکر برخی از چالش های اخلاقی و یکی از فایده های این عمل می پردازم.
چالش ها: ۱) به نظر بنده این کار به گونه ای با نظام آفرینش هماهنگی ندارد چرا که در نظام آفرینش به طور طبیعی هریک از حیوانات و نباتات و به خصوص انسان ها تولد و مرگی دارند در حالی که این کار در صورت موفقیت ممکن است باعث جاودانگی انسان ها و یا تاخیر در زمان مرگ آن ها شود و این با نظام طبیعت و یا جهان بینی ادیان مختلف ناسازگار است. ۲) این عمل تا کنون بر روی حیوانات انجام شده و بر روی انسان و به خصوص انسان زنده انجام نشده است و ممکن است عمل موفقیت آمیز نباشد و باعث مرگ یک انسان شود. ۳) با پیوند سر به بدنی دیگر ممکن است فرد دچار مشکلات هویتی شود چرا که میان سر و بدن جدید هماهنگی قبلی وجود ندارد و فرد احساس میکند در عین حال که خصوصیات روحی و روانی خودش را حفظ کرده ، بدن شخص دیگری را هدایت میکند و این باعث تعارض جسم و روح می شود. ۴) در این عمل از دو نفری که تحت جراحی قرار می گیرند تنها یک نفر می تواند زنده بماند و دیگری به گونه ای طبیعی محکوم به مرگ است مگر آنکه این عمل جراحی فقط میان یک شخص زنده و یک شخص مرگ مغزی صورت گیرد. فایده ای که برای این عمل می توان در نظر گرفت آنکه : با این روش می توان طول عمر افراد مهم و تاثیر گذار برای بشریت و به خصوص دانشمندان را بیشتر کرد و یا آن دسته از دانشمندانی که دچار ضایعات نخاعی و معلولیت جسمی شده اند را دوباره وارد جامعه علمی کرد و از خدمات آنان برای بشریت بهرمند گردیم.
🔴 به نكات خوبي اشاره كرده ايد. براي اين كه بحث هايي از اين دست را بتوانيد به خوبي بيان كنيد بهتر است مطالب را دسته بندي كنيد. مثلا:
۱ – شرح خود واقعه ۲- طرح سوالهاي اخلاقي ۳ – بيان شقوق مسئله (۱. هر دو طرف زنده باشند ۲. يكي از دو طرف زنده باشد ۳. هر دو طرف انسان باشند ۴. يكي از دو طرف انسان باشد ۵. …) ۴ – بررسي اخلاقي هر يك از شقوق فوق ۵- معرفي و نقد نظرات كساني كه آن را اخلاقي مي دانند و كساني كه اخلاقي نمي دانند.
❇️ اولا) اینکه این عمل جراحی باید توسط تیم مجهزی انجام گیرد و پزشک مورد بحث مورد تایید باشد.
ثانیا) این عمل جراحی اگر باعث شود انسانی دوباره به حیات بازگردد به نظر بنده اشکالی ندارد ولی خب این عمل جراحی بین دو نفر انجام میگیرد که ممکن است هر دو زنده باشند که مطمئنا غیر اخلاقی هستش و اگر یکی از این دو نفر مرده یا مرگ مغزی باشد ظاهرا مشکلی پیش نمیاد. اگر فردی که مثلا فلج است یا مشکل خاصی دارد بتواند صاحب بدن جدیدی شود تا بتواند مثل آدم های عادی به زندگی خود ادامه دهد. ولی این بین مشکلی وجود دارد که این بدن که قرار است سر فرد زنده بروی آن پیوند داده شود مال چه آدمی بوده است. چون هر آدمی با هر کاری که میکند (با توجه به اثرات وضعی ) در پوست و گوشت و قلب شخص تاثیر میگذارد و ممکن است ذهن فرد پیوند داده شده با مشکلات متعددی روبرو شود که بسیار خطرناک است چرا که امروز چنین چیزی را تجربه نکرده و برایش غیر عادی است برای مثال بدنش را نمی تواند کنترل کند این مشکلات ممکن است حتی او را به جنون بکشاند و حتی عقلی که تا امروز کار میکرد را از کار بیندازد.
ثالثا) در صورتی که یکی از دو طرف انسان نباشند چه میشود ؟ آیا چنین چیزی با شان آدمی سازگار است که سرش بروی تن حیوان یا تنش به سر حیوانی پیوند بخورد؟ به نظر بنده خب چنین چیزی دور از شان و منزلت انسان است که چنین عملی بین او و یک حیوان انجام بگیرد. این عمل پیوند توسط غربی ها و کسانی که انسان را فقط به عنوان یک جسم می بینند و بالاتر از آن به انسان نگاه نمیکنند مورد قبول و اخلاقی است چرا جان دیگری را نجات میدهد ولی به عواقب و عوراض خطرناک آن نگاه نمی کنند.
رابعا) این سوال پیش میاد که اگر عمل پیوند موفقیت آمیز نبود چه؟ اگر نشد جان انسانی را گرفته اید که از نظر اخلاقی بالاترین جرم محسوب میشود
خامسا) ممکن است مخالفان بگویند خداوند برای هر کارش مصلحت و حکمتی دارد و نباید در آن دخالت کرد برای مثال فردی که فلج است یا مشکلی دارد خداوند او را چنین خواسته است حالا به هر دلیل و حکمتی که شاید ما از آن غافل باشیم.
🔴 اگر پیوند سر به خاطر خلاف مصلحت خداوند بودن کاری غیراخلاقی است ، پس مراجعه به دکتر برای درمان بیماری های دیگر هم غیراخلاقی است چون در سرماخوردن و شکستن دست و پا و …. هم حتما حکمتی هست. رفتن پیش دکتر برای درمان سرماخوردگی با رفتن پیش او برای پیوند سر جهت سلامتی بیشتر چه فرقی میکند ؟
❇️ این انسان جدیدی که از پیوند سر یه نفر و بدن دیگری به وجود اومده دقیقا متعلق به چه کسی هستش. یعنی الان یه نفر جدیده؟
🔴 دقیقا نمیدانم. باید بر روی چندنفر انجام شود و متخصصان پاسخ دهند. ولی به نظر میرسد بدن به فرمان صاحب سر است. چون مغز مرکز فرماندهی بدن است. بحث اصلی این است : پیوند سر از نظر اخلاقی چه سوالها و چالشهایی را پیش می آورد. بهتر است برا این مطلب متمرکز شوید.
❇️ خب مسئله مهم اینه که بر چه اساس و معیاری بگیم این مسئله اخلاقی یا غیر اخلاقی هستش.
🔴 آفرین. این سوال خوب و تخصصی است. شاید بهتر باشد بگویید بر اساس چه نظریه ای قرار است به اخلاقی بودن یا نبودن پیوند سر حکم کنیم. وظیفه گرا ، نتیجه گرا یا فضیلتگرا ؟
❇️ سوال دیگر این است که از منظر پژوهشگر اخلاق باید به موضوع نگاه کنیم یا پزشک مورد بحث؟
🔴 بله. این هم نکته مهمی است که باید مورد توجه قرار گیرد.
❇️ اگر اين بحث را در ذیل اخلاق حرفهای مطرح کنیم باید دید طبق کدام نظریه( پیامدگرا، فضیلت گرا و..) و با چه پیش فرض هایی (اعم از اضطرار، آزمایش علمی برای اولین بار، رضایت طرفین، غرض سوء یا خوب، نیاز جامعه به این عمل و…) مطرح شده تا نظریات، توجیههای خاص خود را ارائه کنند. مثلا آیا این کار چون منجر به پیامدهای خوبی میشود خوب است؟ آیا وظیفه اخلاقی پزشک در قبال معضلات پزشکی اقتضای چنین عملی را اقتضا میکند؟و… اما اگر بنا باشد اخلاق دینی دخالت بکند و نسبت آن را با آموزههای دینی بسنجیم قطعاً پیشفرضهایی را باید مدنظر قرار دهیم که لزوما ممکن است از سنخ مسائل علمی نباشد اما فراتر از ساختار علم بخواهد باید و نباید اخلاقی خود را صادر کند. مانند اینکه آیا از نظر دینی آیا اصل عمل پیوند سر اخلاقی محسوب میشود؟
🔴 پزشک فقط میتونه از نظر تخصصی وضعیت موجود و فرایند کار را توضیح بدهد تا موضوع روشن بشه. شما باید براساس دیدگاه فلسفی و اخلاقی خودتون تکلیف کار را روشن کنید. مثلا بگویید آیا پزشک اخلاقا اجازه داره این کار را بکنه یا نه.
❇️ وظیفه دکتر نجات جان آدمیست اما اگر این کار باعث مرگ انسان شود وظیفه دکتر امتناع از این کار است.
🔴 وقتی کسی مرگ مغزی شده و امیدی به زنده ماندنش نیست ، و از آن طرف پیوند سر موجب نجات یک انسان میشود وظیفه اخلاقی پزشک چیست؟
❇️ اگر باعث نجات شود از نظر وظیفه گرایی کار اخلاقی محسوب می شود.
🔴 چه کسی باید در این مواقع وظیفه پزشک را مشخص کند تا پزشک به آن عمل کند؟
❇️ خب باید دید پزشک از چه نظریه اخلاقی پیروی می کند.
🔴 بله این هم نکته قابل توجهی است.
❇️ این یعنی ما باید براساس تجربه پزشک درباره اخلاقی بودن کار او نظر بدهیم. یا پزشک بر اساس تجربه حرفه ای خود تشخیص میدهد کاری که انجام میدهد اخلاقی است؟ یا شاید جنبه سومی دارد؟
🔴 این یکی از نکاتی است که در بحثهایی مثل موضوع پیوند سر باید مورد توجه قرار گیرند. چه کسی باید اخلاقی بودن یا نبودن کار یک پزشک را مشخص کند؟ به نظر میرسد تحلیل اخلاقی با فیلسوف اخلاق است ولی کار بیشتری از دست او بر نمی آید و به مرحله عمل پزشکی که میرسد این پزشک است که اگر نظر فیلسوف را قانع کننده دانست طبق نظر او عمل میکند ، کار هم نپذیرفت طبق آنچه خودش اخلاقی میداند عمل میکند. به هر حال فاعل اخلاقی در اینجا خود پزشک است.
❇️ اگر پزشکي كه مي خواهد عمل پيوند سر را انجام دهيد نظر فیلسوف مبني بر غيراخلاقي بودن اين كار را نپذیرفت ما بر چه اساسی باید درباره ی کار او تصمیم بگیریم؟
🔴 فیلسوف از جهت فیلسوف بودن ظاهرا کار دیگری نمیتواند بکند. به نظر شما چه کاری میتواند بکند؟ اگر فیلسوفان اخلاق پیوند سر را غیراخلاقی دانستند ولی خود پزشک و کادر پزشکی آن را اخلاقی دانستند چه باید کرد؟ نظر کدامیک اولویت دارد؟
❇️ در صورتی که پزشک نظر فیلسوف را قبول داشته باشد عمل پیوند را انجام نمی دهد ولی اگر مخالف باشد هر آنچه از نظر خود درست است را انجام میدهد.
❇️ پیوند سر هم مزیتی در پی دارد و هم معایبی. از منظر اخلاق:
۱-این عمل منافات با مشیت الهی و دستبردی در نظام طبیعت است.
۲-از طرفی ممکن است این پیوندِ موفق آمیز در بدو خود قابل ارزش و امری خردمندانه باشد اما بعدها تنافی و مشکلات بزرگ و حادی در این پیوند بوجود آید. که همین امر را پزشکان زیادی از جمله دکتر جری سیلور که در سال ۱۹۷۰ میلادی از نزدیک شاهد عمل پیوند سر و صورت بوده را مورد انتقاد شدید وا داشته و این پیوند و عمل را علم پلید می نامد و معتقد است: حتی آزمایش کردن بر روی حیوانات برای کسب تجربه درباره این عمل غیر اخلاقی است!
۳- نقدی دیگری که براین پیوند وارد است عدم مقبولیت فطرت و ذات آدمی است. یعنی اغلب انسان ها با شنیدن این خبر واکنش و برخوردی با حالت ترحم و تاسف و نارضایتی وجدان نشان داده اند که همین وجدان و فطرت پاک آدمی گواهی غیراخلاقی بودن این مسئله است.
اما منفعت این عمل آن است که باعث رشد علم و نجات جان انسان ها می شود.
❇️ اگر پیوند با این نیت باشد که جان انسان ها نجات یابد می توان گفت که این کار پسندیده و اخلاقی است. اما باید نکاتی مورد توجه قرار گیرد:
۱- آیا شخص نجات یافته ، در انتخاب بدن جدید نقش داشته و رضایت دارد ؟
۲- آیا شخص از دست رفته از اینکه بدنش به شخص دیگری سپرده شده تا در حیات باقی بماند رضایت داشته ؟
۳- آیا اعتقادات هر دو شخص را باید مد نظر قرار دهیم؟
۴- آیا رضایت خانواده اشخاص در نظر گرفته شده است (مثلا همسر شخص نجات یافته ) ؟
۵- آیا برای پزشکان تنها زنده ماندن اهمیت داشته ، یا زندگی مطلوب و مقبولیت اجتماعی و مصادیق دیگر هم که بر شخص زنده مانده تحمیل می شود ، برای پزشکان اهمیت داشته ؟
❇️ از نگاه یک شخص مسلمان به این نکته اشاره می کنم که فرد نجات یافته حداکثر تا مدتی زنده خواهد ماند ، حتی با بدن جدید و پس از مدتی خود مغز هم پیر شده و مستعد مرگ می شود ، پس برای نجات یک انسان باید اصول بیشتری از «تنها زنده ماندن» را مد نظر قرار داد تا شان یک انسان در حیات خود حفظ شود .
❇️ ابتدا به تبیین ونقدنظریه ها و سوالهایی که در ذیل این مسئله رخ میدهد میپردازیم جهت روشن تر شدن مسئله:
به طور طبیعی این مسئله به دلیل فواید و معایبی که دارد لذا پیرامون این مسئله دو دیدگاه مخالف و موافق وجود دارد. به طور کلی پیوند اعضا انسان وحیوان به سه دسته تقسیم میشود:(۱)پیوند اعضای فرد برخودش و یاپیوند اعضای حیوان برخودش(۲)پیوند عضوحیوان به انسان ویا برعکس(۳)پیوند انسان به انسان دیگر.
این سه مورد ذکر شده باغرض روشن تر شدن شقوق مسئله ذکر شد ولی میتوان با نگاهی جزئی و محدودتری هم ذکر کرد : به طور مثال مورد( ۱) را میتوان به جنس موافق ومخالف تقسیم کرد و هم چنین مورد(۲)را میتوان با درنظرگرفتن عضو مرد نسبت به یک حیوان نر وبرعکس تقسیم کرد ویا عضو مرد را نسبت به یک حیوان ماده ویا برعکس در نظر گرفت وبرای مورد (۳) هم میتوان بادر نظرگرفتن عضوانسان مرد نسبت نسبت به انسان مرد و برعکس،و همین طور عضو انسان مرد نسبت به انسان زن و برعکس منقسم کرد. بدلیل اینکه پیوندهر عضو جنس مخالف بر جنس موافق از نظر پزشکی آثاری را بدنبال دارد لذا لازم شد تقسیم بندی مذکور ذکر شود. هم چنین این تقسیم بندی را میتوان به لحاظ زنده بودن یک طرف یا دو طرف هم درنظر گرفت که به جهت اینکه مطلب خیلی دور از ذهن نشود لذا از بین تقسیم بندی ذکر شده به اقسامی که بیشتر میتواند رایج باشد اکتفا میکنیم.
◀️در نهایت میپردازیم به دونظریه موجود که ذکر شد :(مخالفان و موافقان)
مسئله پیوند از چند جهت مخدوش میباشد که به طور موجز و اجمالی ذکر مینمایم(۱) قطع ویا بریدن اعضای انسان همانطور که در زمان حیاتش کاری غیراخلاقی است به همین صورت بعد از حیات هم کاری غیر اخلاقی تلقی میشود. (۲)تصرف به اعضای بدن انسان باعث میشود زمینه فروش اعضای انسانی رونق یابد ودرنهایت فقرا و مسکین برای تامین مایحتاج خودشان اعضای بدن خانواده ویا خودشان را فدای زندگی کردن بکنند.(۳)جدا سازی عضو باعث تاخیر در دفن جسد میشود.(۴)این عمل باعث میشود تا پزشکان سودجو عضو بدن افراد بیکس را بفروش بگزارند.(۵)برداشتن و پیوند عضو تغییر در خلقت میباشد زیرا در حوزه علوم اجتماعی ازشکل و شمایل بدن انسان به عنوان خصوصایته انتسابی نامبرده میشود. (۶)با این کار شخص میتواند به راحتی آثاره زیان باری را به افرادمختلف وارد نماید و چهره خود را با عمل پیوند سر عوض نماید.(۷)با رشد این عمل شاید افراد نیازمند به دلیل کسب درآمد به فرزندآوری بپردازند فقط با هدف مادی و فروختن عضو بدن کودکشان و در نهایت منجر شود به اینکه نقش بقانسل در بین نیازمندان کمرنگ شود و مسئله فرزندآوری زیر سوال قرار بگیرد. ضمنا برای این مورد هفت در جهان غرب زمینه بیشتر فراهم است نسبت به جهان اسلام .(۸)برداشتن عضو با کرامت انسانی منافات داردو اهانت به بدن انسان دیگربدون اجازه طبعا ظالمانه و سازگار با فطرت بشری نیست(۹)به طور طبعی جداسازی اعضای انسان و یا حیوان باعث آذار و اذیت آن میگردد. (۱۰) پیوند سر ویا عضو دیگر انسان با حیوان و یا برعکس میتواند به تدریج برای نسل بشر و حیوان آسیب جبران ناپذیری را وارد نماید .
◀️اما منافع پیوند سر که آن را از نظر اخلاقی موجه می کند از این قرار است: (۱)چون این امر موجب نجات جان انسان میگردد لذا خردمندانه است(۲) به تعبیر دیگر این کار نوعی درمان است و به لحاظ اخلاقی و عقلی درمان شخص بیمار کاری منطقی میباشد.(۳)به حراج گذاشتن اعضا به انسان نیازمند و یا فروختن بخشی از عضو بدن جهت تامین مخارج خانواده خود شاید در ظاهر کاری درست باشد(۴) با این عمل بعضی از انسانها که از هوش و زکاوت بالایی برخوردارهستند ولی به دلیل نقص اعضای جوارحشان از فعالیت علمی بازمانده اندبه راحتی میتوانند عضو معلولشان را با افراد متقاضی عوض و یا پیوند زنند و به فعالیت خود ادامه دهند.
🔴 دسته بندی مطالب یک امتیاز بزرگ در کارتان بود که فهم صورت مسئله و در نتیجه تعیین حکم اخلاقی آن را آسان تر می کند. اما در برخی موارد (مثل ۱) دلیلی بر مدعای خود ذکر نکردید، که این از نظر روش شناسی علمی پذیرفته نیست. برخی موارد (مثل موارد ۳ و ۵) هرچند سخنان درستی است ولی ربطی به اخلاق ندارد، یا دست کم این که شما ربط آن را به اخلاق مشخص نکرده اید.