یکی از دوستان چند نمونه از پیام هایی که در یک گروه طلبگی منتشر شده را برایم ارسال کرده که از بین آنها این موارد قابل تامل تر است: «کسی هست یک مقاله حداقلی با موضوع فقه و حقوق بتونه بنویسه؟ با «هدیه» و دیگر این پیام که «انجام تحقیق و نوشتن مقاله در موضوعات فقهی و حقوقی. در خدمت طلاب و غیر طلاب هستیم… با قیمت بسیار مناسب».
واقعیت آن است که این پیام ها حتی اگر از سوی طلاب نوشته نشده باشد ولی در گروه آنها منتشر شود، از نظر اخلاقی نشانههای خوبی نیست و زنگ خطری است که بیش از همه خود ما طلبهها باید جدی بگیریم و برایش چارهای بیاندیشیم؛ یا دست کم مواظب باشیم که، به سفارش کریمهء «قُوا أَنْفُسَكُمْ وَ أَهْلِيكُمْ نارا»، (سوره تحریم، آیه ۶) خود و اطرافیانمان به آتش آنها گرفتار نشویم. در این زمینه چند نکته به نظر می رسد که خطاب به دوستان طلبهام بیان می کنم و امیدوارم آنها را، از باب سخن امام صادق(ع) که «أَحَبُّ إِخْوَانِي إِلَيَّ مَنْ أَهْدَى عُيُوبِي إِلَيَّ»(بحار، ج ۷۱، ص۲۸۲) به عنوان هدیه ای از سوی یک دوست هم لباس خود بپذیرند:
- صادقانه بگویم طی سالهایی که افتخار تدریس در حوزه و دانشگاه را داشتهام، مواردی از سرقت علمی که توسط طلاب مشاهده کردهام نسبت به غیرطلاب بسیار اندک بوده است. ولی معتقدم به دلائلی که در ادامه خواهم گفت همین مقدار کم هم زیاد است و باید برای پیشگیری از تکثیر آنها تلاش کرد.
- ارائه «مشاوره» علمی و پژوهشی به دیگران نه تنها بی اشكال كه از نظر اخلاقی و انسانی بسیار هم خوب است؛ به ویژه اگر از سوی طلاب انجام شود. گرفتن حق الزحمه برای آن هم اشكالی ندارد. نگارش مقاله «مشترک» هم اگر واقعا مشترک و مشارکتی و همراه با ذکر نام نویسندگان باشد باز هم اشکالی ندارد، حتی اگر انسان برای آن به قول دوستان هدیه بگیرد.
- اما نوشتن مقاله، کتاب، یا پایاننامه و ارائه آن به اسم دیگران (که متاسفانه در سالهای اخیر به دلائل مختلف در جامعه ما بسیار شایع شده)، توسط هر کسی که انجام شود، چه رایگان باشد چه در قبال اخذ وجه، کاری غیراخلاقی، غیرشرعی، و غیرقانونی است. چرا که مستلزم چند رذیلت اخلاقی است: یکی منتسب کردن مطلب دیگران به خود که نوعی دروغ محسوب می شود. دیگر این که موجب فریب دیگران است. سوم این که اگر نویسنده در قبالش وجهی بگیرد، یا کسی که تحقیق را به نام خود جا زده به خاطر آن درآمدی کسب کند هر دو مرتکب «اکل مال به باطل» شده اند. چهارم این که موجب ترویج و قباحت زدایی از سرقت علمی، و تشویق و تشجیع دیگران به ارتکاب آن می شود. و پنجم این که دریافت هرگونه امتیاز (از قبیل دریافت مجوز دفاع رساله، کسب نمره، ترفیع و ارتقا، و تسهیل استخدام) در ازای چنین تحقیقاتی ظلم و بی عدالتی در حق کسانی است که صادقانه تلاش علمی کرده اند و از این جهت نوعی «تعاون بر اثم» به شمار می آید.
- همان گونه که گفته شد نوشتن تحقیق به اسم دیگران (تازه اگر شخص واقعا آن را انجام دهد و خود از دیگران سرقت علمی نکند) توسط هر کسی اعم از طلبه و غیر طلبه که انجام شود کاری زشت و غیراخلاقی است، ولی انجام آن از سوی یک طلبه «زشت تر» است. چرا که:
اولا) از طلبه به عنوان مُبلغ دین و اخلاق انتظار می رود خود پیشگام تبلیغ عملی این دو باشد. رهنمود امام صادق(ع) این است که: كُونُوا دُعَاةً لِلنَّاسِ بِغَيْرِ أَلْسِنَتِكُمْ لِيَرَوْا مِنْكُمُ الْوَرَعَ وَ الِاجْتِهَادَ وَ الصَّلَاةَ وَ الْخَيْرَ فَإِنَّ ذَلِكَ دَاعِيَة» (کلینی، کافی، ج۲، ص۷۸). (تعبیر «لیروا» و «داعیه» قابل تامل است).
ثانیا) مبلغ دین بودن طلاب، انتساب آنها به مکتب پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) را پررنگ تر می کند و زشت و زیبایی کارهای شان را نیز به همچنین؛ چرا که خوب و بد رفتار آنها به مکتب نیز تسری داده می شود. امام صادق(ع) خطاب به شقرانی (از یاران خود) فرمود: کار خوب از هر کسی نیکو است ولی از تو نیکوتر، به خاطر نسبتی که با ما داری. و کار ناپسند از هرکسی زشت است و از تو زشت تر، به خاطر نسبتی که با ما داری (بحار، چاپ بیروت، ج۴۷، ص۳۴۹)
ثالثا) نادیده گرفتن اخلاق پژوهش از سوی یک طلبه، و حتی انتشار پیامهای مرتبط با آنها در گروههای طلبگی، موجب نوعی مشروعیت بخشی و وجاهت بخشیدن به آن از سوی دیگران برای ارتکاب چنین رفتارهایی می شود، و در نهایت دودش به چشم همگان خواهد رفت.
و نکته آخر این که اگر به هر دلیل مرتکب چنین رفتاری شدیم، گرچه درست آن است که صادقانه در صدد جبران آن برآییم، ولی اگر چنین نکردیم دست کم مرتکب خطای بزرگتر، یعنی توجیه کار خود، نشویم.