🔸 تصوف در ابعاد مختلفی با معارف قران و عترت، فاصله و زاویه دارد از جمله در مساله رویکرد و تلقی اش از عقل و خرد.
🔸 در قران و معارف اهل بیت علیهم السلام مکررا و به فراوانی از عقل و خرد تجلیل و ستایش شده و توصیه به تعقل و خردورزی شده است. و من فقط به ذکر بخشی از یک روایت نبوی اکتفا می کنم:
ـ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَ الْعَقْلَ مِنْ نُورٍ مَخْزُونٍ مَكْنُونٍ فِي سَابِقِ عِلْمِهِ الَّتِي لَمْ يَطَّلِعْ عَلَيْهِ نَبِيٌّ مُرْسَلٌ وَ لَا مَلَكٌ مُقَرَّبٌ …. ثُمَّ قَالَ ـ عَزَّ وَ جَلَّ ـ أَدْبِرْ فَأَدْبَرَ ثُمَّ قَالَ لَهُ أَقْبِلْ فَأَقْبَلَ … فَقَالَ الرَّبُّ ـ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى ـ وَ عِزَّتِي وَ جَلَالِي مَا خَلَقْتُ خَلْقاً أَحْسَنَ مِنْكَ وَ لَا أَطْوَعَ لِي مِنْكَ وَ لَا أَرْفَعَ مِنْكَ وَ لَا أَشْرَفَ مِنْكَ وَ لَا أَعَزَّ مِنْكَ بِكَ أُؤَاخِذُ وَ بِكَ أُعْطِي وَ بِكَ أُوَحَّدُ وَ بِكَ أُعْبَدُ … وَ بِكَ الثَّوَابُ وَ بِكَ الْعِقَابُ فَخَرَّ الْعَقْلُ عِنْدَ ذَلِكَ سَاجِداً فَكَانَ فِي سُجُودِهِ أَلْفَ عَامٍ . الخصال ؛ ج۲ ؛ ص۴۲۷
🔸عقل چیست؟: عقل ما به الادراک و قوه مدرکه انسان است که قادر به درک امور، از دانی تا عالی است البته تحت تعلیم و ارشاد وحی و انبیای الهی و نه خود بنیاد و مستقل و مستغنی از وحی که خود عقل چنین خودبنیادی را بر نمی تابد و آن را امضا نمی کند. انبیا گنجینه ها و دفینه های عقول را اثاره می کنند و بر می انگیزانند و از قوه به فعلیت در می آورند.
🔸 شروع کتاب شریف کافی و نیز بحار الانوار با کتاب عقل پیش از کتاب علم و کتاب توحید و کتاب حجت، گویای جایگاه بنیادین عقل در معارف قران و عترت است.
🔸 همه مراتب ادراکی عقل از دانی تا عالی مورد ستایش اند و هیچ مرتبه ای را نمی توان تحقیر و تخطئه کرد: دانی ترین مرتبه ادراک عقل همان است که انسانها را از سفاهت و محجوریت خارج می کند و او را بی نیاز از داشتن ولیّ و سرپرست برای معاملات و امور زندگی اش می کند (که بدان عقل معاش گفته می شود) و عالی ترین مرتبه آن معرفة الله است که از اختصاصات عقل و در انحصار اوست که البته با هدایت و ارشاد وحی و انبیا و اهل بیت علیهم السلام محقق می شود.
🔸بر اساس روایات و حدیث جنود عقل و جهل، عقل حامل و حاوی همه فضایل است و فضیلتی خارج از عقل و ورای عقل نداریم که قوه ای و یا جزئی دیگر از انسان حامل او باشد. از جمله این فضایل محبت است. محبت نسبت به خداوند و اولیای خداوند.
🔻ثنویت عقل و عشق در تصوف
🔸تصوف با درست کردن ثنویت و دو گانه ای با عنوان عقل و عشق، برای عشق مرتبه ای بالاتر از عقل تصور می کند و بر همین مبنا به تحقیر و تخطئه عقل می پردازد، در حالی که اگر منظور از عشق همان حب شدید به خداوند باشد، چنین فضیلتی در عقل موجود است و عقل منادی اوست و دلیلی برای ایجاد تقابل بین او و عقل نیست اما اگر مقصود شاهد بازی و امرد بازی و عشق مجازی باشد البته از مدار عقل و شرع خارج است.
🔸 کمترین رد پایی از ثنویت عقل و عشق در قران و روایات معتبر یافت نمی شود و حتی ثنویت عقل و قلب (دل) نیز مستند نبوده و بر اساس روایات، ادراک قلبی مرتبه ای از ادراک عقلی است:
أَ فَلَمْ يَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَتَكُونَ لَهُمْ قُلُوبٌ يَعْقِلُونَ بِها ـ
امام کاظم علیه السلام در آیه «إِنَّ فِي ذلِكَ لَذِكْرى لِمَنْ كانَ لَهُ قَلْبٌ» قلب را به عقل تفسیر می کنند.
ـ و در عیون است: القلب مُصحف الفکر
🔸 اساسا باید بدانیم که واژه عشق (که صوفیان مذهب خود را مذهب عشق می نامند) نه در قران و نه در روایات معتبر کاربرد با بار معنایی مثبت ندارد (جز یکی دو روایت قابل بحث و خدشه) و بلکه کاربرد در معنایی منفی و مذموم دارد:
سئلته {الصادق علیه السلام} عن العشق؟ قال قلوب خلت عن ذکر الله فاذاقَها اللهُ حبَّ غیرِه
🔻 نمونه هایی از تحقیر عقل در برابر عشق:
🔸حافظ:
حریم عشق را درگه بسی بالاتر از عقل است
🔸نعمت الله ولی:
عقل در بارگاه حضرت عشق
به مَثَل دلقكى است تا دانى
عقل از سر نادانی دردسر ما می داد
عشق آمد و وارستیم، تا باد چنین بادا
🔻 تحقیر عقل با ستایش از جنون و مستی
🔸مولوی:
زين خرد جاهل همى بايد شدن
دست در ديوانگى بايد زدن
چاره‌ای کو بهتر از دیوانگی
بُگسلد صد لنگر از دیوانگی
ای بسا کافر شده از عقل خویش
هیچ دیدی کافِر از دیوانگی
عاشقم من بر فن ديوانگى
سيرم از فرهنگى و فرزانگى
نگفتمت به خرابات طُرفه مستانند
كه عقل را هدف تير ترهات كنند؟
🔸 و البته روشن است که در معارف وحیانی، جنون، سبب خروج از تکلیف و ورود به مرتبه سفاهت است و مستی، جزء مذموم ترین حالات است و خمر به دلیل ازاله عقل و هوش، از طرف پیامبر صلی الله علیه و آله ام الخبائث خوانده شده است. اگر چه جناب حافظ بر این حدیث نبوی حاشیه می زند و می گوید:
آن تلخ وش که صوفی ام الخبائثش خواند
اشهی لنا و احلی من قُبلة العَذارا
🔻 تحقیر عقل با عنوان عقل عقال و عقیله
🔸حلاج:
عقيله گشت مرا عقل ساقيا برخيز
عِقال عقل بدران به داروى بىهوش
مولوی:
رهوار نتانى شد اين سوى كه چون ناقه
بستهست ترا زانو، ای عقل عِقال تو
حافظ:
گِرد ديوانگان عشق مَگرد
كه به عقل عقيله مشهورى
نعمت الله ولی:
عقل غير از عقال نيست دگر
غايتش جز ضَلال نيست دگر
🔸صوفیان در حالی صفت عقال و عقیله را برای عقل مذموم و مایه تحقیر او می دانند که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله عقال را وصفی مثبت و مهم و بلکه ماهوی برای عقل دانسته که مانع از جهل و کنش های جاهلانه انسان است، چرا که بر نفس اماره آدمی که خبیث ترین موجودات است، لگام می زند:
إِنَّ الْعَقْلَ عِقَالٌ مِنَ الْجَهْلِ وَ النَّفْسَ مِثْلُ أَخْبَثِ الدَّوَابِّ فَإِنْ لَمْ تُعْقَلْ حَارَتْ
و این که در قران در آیه ای از عقل تعبیر به حِجر شده: ان فی ذلک قسم لذی حِجر و نیز در آیه ای، از عقلا تعبیر به اولی النُّهی شده، دقیقا نظر به همین معنای عقال بودن دارد که در حدیث نبوی آمده است.
🔻عزل عقل از امر توحید و خداشناسی
🔸صوفیان در بعضی تعابیرشان دست عقل را از خداشناسی کوتاه و او را سرگشته و معزول از معرفة الله می دانند:
عطار نیشابوری در تذکرة الاولیاء در ذکر ابوالحسین نوری می نویسد:
«گفتند: «دليل چيست به خداى؟» گفت: «خداى». گفتند: «پس حال عقل چيست؟». گفت: «عقل عاجزى است، و عاجز دلالت نتواند كرد جز بر عاجزى كه مثل او بود».
عطار:
اى خرد سرگشته ی درگاهِ تو
عقل را سر رشته گُم در راهِ تو
حلاج:
با عقل سوى دوست كسى ره نمىبرد
خورشيد را به شب نتوان يافت با چراغ
🔸 در حالی که:
🔸 اولا: بر اساس قران و روایات، اصل اثبات وجود خداوند و خالق هستی منحصرا از راه عقل است:
افی اللهِ شکُ فاطرِ السمواتِ و الارض (که اشاره به برهان صنع و نیاز مخلوق به خالق دارد)
و روایت: بِصُنع الله یُستدل علیه و بالعقول تُعتقد معرفتُه
و یا : بالعقول یُعتقد التصدیقُ به
🔸 ثانیا: اگر منظور صوفیان این است که عقل نمی تواند به کنه ذات حق برسد و خداوند را شهود کند و مثلا آنها با مستی و عشق می توانند به این مرحله برسند، باز بر اساس منطق قران و اهل بیت و نیز برهان عقل، رسیدن به کنه ذات و شهود ذات و فنای در ذات حق، نه برای عقل که برای هیچ کس و حتی انبیا و اهل بیت علیهم السلام نیز مقدور نبوده و محال است.
👆👆👆
ادامه از قبل:
🔸 ممکن است گفته شود صوفیان عموما همه مراتب عقل را انکار نمی کنند بلکه مراتبی از آن را تایید و یا نهایتا تحقیر می کنند و می گویند ما عقل را در مراتب عالی عرفانی تخطئه می کنیم که گفتیم:
اولا این خلاف منطق قران و اهل بیت است. همه مراتب عقل ارزشمند و مهم و محترم است و عقل حامل و مُدرِک همه معارف و مراتب دانی و عالی با تعلیم و ارشاد وحی می تواند باشد
و ثانیا اگر بحث مراتب باشد و شما ابتدا با عقل حرکت می کنید و بعد به مراتب عالی معرفت و مثلا به عشق می رسید، دیگر تحقیر و تخطئه مراتب دانی و پایین تر وجهی ندارد. همان گونه که فی المثل اگر کسی به مقام عالی فقاهت برسد معنا ندارد دروس مقدماتی فقاهت را تحقیر و یا تخطئه کند.
