کنگره نقش شیعه در پیدایش و گسترش علوم اسلامی روزهای پنجشنبه و جمعه ۲۰ و ۲۱ اردیبهشت ۱۳۹۷ برگزار شد.
حقیر افزون بر مصاحبهای زنده در تاریخ ۲۱ اسفند ۱۳۹۶ با شبکهی ماهوارهای ولایت در برنامهای با عنوان «تراث» در باره این کنگره، مصاحبهای هم به عنوان مدیر کمیته تاریخ، تمدن و جغرافیا در بارهی اهمیت، پیشینه، نقاط ضعف و قوت، روند فعالیتها و برونداد کنگره در شماره سوم خبرنامه این کنگره (صفحه ۵۸ تا ۶۵) داشتم که گزارش آن قبلا در کانال تلگرام و نیز تارنمای شخصی ارائه شده به نشانی (m-alviri.ir/interview) در دسترس است.
هنوز مجموعه مقالات کنگره توزیع نشده است و ظاهراً قرار است این کار پس از ویرایش دوباره مقالات صورت گیرد، ولی چکیده مقالات و جزوهای در معرفی منشورات کنگره روز همایش در اختیار شرکتکنندگان قرار گرفت. جلد ۲۱ مقالات این کنگره با عنوان «نقش شیعیان در تاریخپژوهی وتمدن» به کوشش این حقیر منتشر شده است که مقدمهای هم بر آن دارم. این مقدمه عیناً در جلد ۲۲ مقالات کنگره با عنوان «نقش شیعیان در شاخههای تاریخنگاری» که با نظارت دکتر نعمتالله صفری فروشانی منتشر شده، آمده است.
مقاله «تاریخ در سپهر روایات اهل بیت علیهمالسلام؛ رویکرد روششناختی» به این قلم که در جلد ۲۱ و چکیده آن در صفحه ۲۷۶ چکیده مقالات منتشر شده، در نشست عمومی سوم روز اول کنگره ارائه و موفق به کسب رتبه مقاله برتر در کنار تعدادی دیگر از مقالات داخلی و خارجی هم شد. (چکیده مقاله را در اینجا ببینید)
نشست قم این کنگره صبح و عصر روز پنجشنبه ۲۰ اردیبهشت ۹۷ و صبح روز جمعه ۲۱ اردیبهشت ۹۷ تشکیل شد. نشستهای صبح این دو روز ویژهی سخنرانیهای عمومی و سخنرانان افتتاحیه و اختتامیه بود و عصر روز پنجشنبه هم به نشستهای تخصصی اختصاص یافت. با توجه به محدودیتهای زمانی و مکانی، بیشتر نشستهای تخصصی به دو کمیته علمی اختصاص یافته بود.
بخش اول نشست تخصصی تاریخ و مستشرقان که ویژهی کمیته تاریخ بود روز پنجشنبه از ساعت ۱۶ تا ۱۸ برگزار شد و بخش دوم این نشست هم از ساعت ۱۸ تا ۲۰ به کمیته مستشرقان اختصاص داشت. در نشست تاریخ که با استقبال خوب تاریخپژوهان همراه بود دو مقاله داخلی و پنج مقاله خارجی ارائه شد.
در نگاهی کلی و واقعبینانه برگزاری این کنگره را میتوان موفق ارزیابی کرد. در نشست پایانی کنگره و نیز در نشست مشهد مسؤولان کمیتهها و نشستهای تخصصی گزارشی از فعالیت کمیته و نشست زیر نظر خود ارائه کردند. گزارش مربوط به کمیته تاریخ، تمدن و جغرافیا برای ارائه در این نشست، چنین است:
گزارش بخش ویژه تاریخ نشست تخصصی تاریخ و مستشرقان
در کمیته تاریخ، تمدن و جغرافیا از مجموع حدود ۲۰۰ مقاله سفارشی و دریافت شده از طریق فراخوان، سرانجام تنها ۲۸ مقاله در دو جلد منتشر شده است. ولی در نشست تخصصی تاریخ و مستشرقان (بخش ویژه تاریخ)، هفت مقاله از کشورهای ایران و عراق و اندونزی در زمینههای سهم شیعیان در سیرهپژوهی و تاریخنگاری محلی و ایجاد تحول در دیگر علوم ارائه شد و هر یک از آنها از سوی یکی از اعضای محترم هیأت رییسه مورد بررسی اجمالی قرار گرفت.
آن چه به عنوان یافتهی اصلی این کمیته چه به استناد مقالات ارائه شده در نشست تخصصی و چه به استناد مقالات دریافتی و سفارشی میتوان بیان کرد این است که هر چند میزان تأثیرپذیری تاریخنگاران شیعه از آموزههای اهل بیت علیهمالسلام هنوز به دقت تعیین نشده است، اما شیعیان افزون بر سهمآفرینی در مباحث نظری تاریخ و تمدن، سهمی چشمگیر در پیدایش و گسترش شاخههای مختلف تاریخنگاری داشتهاند، شاخههایی مانند: تاریخپژوهی و سیرهپژوهی نبوی، تاریخپژوهی و سیرهپژوهی ائمه علیهمالسلام و حضرت زهرا سلامالله علیها، غدیرپژوهی، مقتلپژوهی و عاشوراپژوهی، تاریخ انبیاء و امم پیشین، تاریخ عمومی، تاریخ جهان، تاریخ دودمانها، تاریخ سلسلههای حکومتی، مزارات، شرح حال نگاری، فرقهنگاری، انسابنگاری و نقابت و نیز تدوین کتابشناسیهای تاریخی. مطالعات تمدنپژوهی را هم میتوان به همین فهرست افزود.
بنا بر این آوردههای علمی کمیته تاریخ را میتوان فراتر از نشان دادن سهم شیعیان در تاریخنگاری دانست، زیرا عملا در پرتو فرصتی که این کنگره فراهم آورد یک بار دیگر تاریخنگاری در دوره اسلامی مورد بازخوانی قرار گرفت و شاخههای مختلف آن برجسته شد و از این پس باید منتظر پژوهشهایی برای تکمیل مطالعات در باره هر یک از این شاخهها مانند شناسایی و ارزیابی منابع آن، سیر تحول آن، ویژگیهای آن و سرانجام شناسایی و نشر نسخ خطی مربوط به آن بود. بیتردید تمدنپژوهی هم در انتظار چنین سرنوشتی است.
