روز جمعه ۱ شهریور ۱۳۹۸ در مسیر مشهد مقدس، فرصتی دست داد که به همراه خانواده سری به برخی بناهای تاریخی دو شهر میامی و فرومد – فریومد زده شود.
کاروانسرای میامی
یک کاروانسرای چهار ایوانی عصر صفوی که به استناد تابلوی نصب شده در کنار آن در سال ۱۳۶۵ ش. و به شمار ۱۷۱۸ ثبت ملی شده است، در مرکز شهر میامی قرار دارد. نمای بیرونی این کاروانسرا که قرائن نشان می‌دهد دیوارهای آن تعمیر شده است، زیبا و چشم‌نواز است و نمای داخلی آن هم تا آن جا که از جدار درهای چوبی قدیم آن پیداست ظاهری سالم دارد. بخش عمده کتیبه این کاروانسرا که بخش‌هایی از آن با گچ و گل غفلت و ارج ننهادن به آثار تاریخی پوشانیده شده است، قابل خواندن است. حسب اظهار مغازه‌داران درهای این کاروانسرا همواره بر روی مردم بسته است ولی ظاهرا در گذشته‌ای نه چندان دور به عنوان یک مکان گردشگری از آن استفاده می‌شده است.
بافت قدیم شهر میامی
در بافت قدیم شهر میامی ظاهرا بقایای یک قلعه و حمام تاریخی و آب‌انبار وجود دارد؛ ولی متأسفانه هیچ تابلوی راهنمایی برای نشان دادن مکان آن‌ها وجود نداشت. تنها تابلوی راهنمای موجود در یکی از خیابان‌های جنوب کاروانسرا، تابلویی بود که با یک فلش مسیر حرکت به سمت بافت تاریخی را نشان می‌داد. ظاهرا نمایندگی میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری میامی در یکی از منزل‌های تاریخی شهر قرار دارد. در محوطه نزدیک به این بنا، مسجد معروف به مسجد آقایان باز هم با درهای بسته واقع است که بر اساس بخش‌های باقیمانده کتیبه سنگی آن، در جمادی الثانیه سال ۱۳۱۲ ق. ساخته شده است. در جنوب شهر بقایای یک بنا که ظاهرا قلعه اصلی شهر بوده است وجود دارد که نشانه‌های تعمیر آن در سال‌های اخیر آشکار است. بنای اولیه مسجد جامع دایر شهر میامی که ظاهرا ساختمانی نو دارد، هم به سال ۱۱۰۹ ق. برمی‌گردد.
روستای فرومد که در متون کهن بیشتر به صورت فریومد از آن یاد شده است در ۱۰۵ کیلومتری شهر میامی قرار دارد. در مرکز این روستا دو بنای مهم وجود دارد: مقبره ابن یمین فریومدی و مسجد جامع فریومد.
مقبره ابن‌یمین
امیرفخرالدین محمود بن یمین (۷۶۹ ق.) شاعر بلند آوازه قرن هشتم است که در پاره‌هایی از حیات خود در دربار طغای تیموریان و آل کرت و بیش از آن دو، در دربار سربداران بود و جمعا ۶۵ تن از امیران این حکومت‌ها را مدح کرده است. او که میل به تشیع داشت، برخی از بهترین قصاید خود را در باره خاندان اهل بیت علیهم السلام به ویژه ستایش امیرالمؤمنین علی علیه السلام، شهدای کربلا و حضرت امام رضا علیه السلام سروده است.
مطلع یکی از قصاید او در باره امیرالمؤمنین علی علیه السلام چنین است:
نوری که هست مطلع آن هل أتی علی است ـ خلوت‌نشین صومعه اصطفا علی است
و نیز یکی از قصاید زیبای او در مدح امام رضا علیه السلام هم با این بیت آغاز می‌شود:
گوهر افشان کن ز جان ای دل که می‌دانی کجاست؟ ـ مهبط نور الهی روضه پاک رضاست.
دیوان شعر او در نبرد سال ۷۴۳ ق. وجیه‌الدین مسعود سربداری با آل کرت گم شد و او ده سال بعد دیوان جدید را بر اساس آن چه در یادها و یا در «جرائد افاضل نامدار و سفائن اماثل» باقی مانده بود و نیز با افزودن سروده‌های جدید سامان داد. دیوان شعر او دست کم یک بار با تصحیح مرحوم سعید نفیسی و بار دیگر با تصحیح مرحوم حسینعلی باستانی راد منتشر شده است.
دو بیت سروده او در وصف مسجد جامع سبزوار که در عهد ششمین و یا آخرین حاکم سربداری ساخته شد، چنین است:
حبّذا طاقی که جفت این رواق اخضر است / وز بلندی مر زمین را آسمانی دیگر است
مسجد جامع همی خوانندش اما جنتی است/ و اندر و فواره ای مانند حوض کوثر است
چند اثر پژوهشی درخور در باره ابعاد مختلف شعر او در دست است. دیوان شعر او به مناسب کنگره بزرگداشت ابن‌یمین فریومدی که ۲۸ شهریور ۱۳۷۶ ش. در شاهرود برگزار شد در دو جلد به زبان عربی هم ترجمه شده است. نسخه الکترونیک مجموعه مقالات این کنگره هم که به کوشش اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان سمنان در سال ۱۳۸۰ ش. چاپ شد، در دسترس است.
بر اساس گزارش‌های خبری مرمت مقبره و احیای محوطه و فضای سبز اطراف آن دربردارنده «کاشت بیش از سه هزار گل و درختچه تزئینی، استحکام‌بخشی مقبره، اجرای نورپردازی طبق الگوی اولیه طرح آرامگاه، بندکشی جداره‌ها، تعویض آجرهای فرسوده و احیای چاه آب»، در سال ۱۳۹۶ ش. صورت گرفته است.
ردپای قدر ناشناختن میراث فرهنگی را در مخدوش کردن تاریخ میلادی سنگ قبر که نمیدانم در چه سالی نصب شده است، می‌توان دید.
مسجد جامع فرومد
مسجد جامع فرومد در قلب این روستا یک معماری زیبا و حیرت‌انگیز و همراه با تزیینات فراوان را به نمایش گذاشته است. با وجود پژوهش‌های ارزشمندی که در باره این مسجد و ابعاد تاریخی و هنری و معماری آن صورت گرفته، ابهام‌های زیادی در باره تاریخ بنای آن وجود دارد. اگر بنای اولیه مسجد هم به عصر سلجوقیان برگردد، بخش عمده توسعه و تزیینات آن در عصر خوارزمشاهیان در قرن هفتم هجری صورت گرفته است. درِ ورودی مسجد به یک دالان باز می‌شود و پس از آن، صحن مسجد با دو ایوان بزرگ شمالی و جنوبی روبروی هم با گچبری‌ها و بقایای اندک کاشی‌کاری فیروزه‌ای به چشم می‌خورد. ایوانچه‌ها، شبستان‌ها، رواق‌ها، محراب‌های مسجد اغلب دارای تقارن است ولی عدم تقارن در برخی نوشته‌ها و نقش‌ها و سازه‌ها احتمال ترمیم و توسعه مسجد در دوره‌های مختلف را تقویت می‌کند. مساحت کوچک صحن مسجد می‌تواند نشان دهنده کم بودن جمعیت شهر در دوره بنای آن باشد. این مسجد که در سال ۱۳۲۱ ش. در فهرست آثار ملی ثبت شده است، ظاهرا فاقد کتیبه بنا است و در جدیدترین مرمت آن در سال ۱۳۹۵ ش. کاهگل پشت‌بام‌ها و ناودان‌ها و بندکشی جدارها اصلاح شده است.
آرامگاه منسوب به شیخ حسن جوری
آرامگاهی منسوب به شیخ حسن جوری در کلاته میرعلم روستای فیروزآباد سفلی به فاصله تقریبی ۱۵ کیلومتری فرومد قرار دارد.
شیخ حسن جوری که پس از شیخ خلیفه مازندرانی جانشین او شد، پس از مدت‌ها زندگی آشکار و مخفی در بخش‌های مختلف عراق عجم و خراسان و کرمان به فرمان حاکم مغولی خراسان به زندان افکنده و در سال ۷۳۸ ق. به دست وجیه‌الدین مسعود دومین حاکم سربداری از زندان آزاد شد. وجیه‌الدین مسعود با حمایت شیخ حسن جوری و با توجه به نفوذ مردمی او سبزوار و نیشابور را فتح کرد. وی در جنگ معروف زاوه در ساله ۷۴۳ ق. با آل کرت، به احتمال بسیار زیاد با مشاهده قدرت و نفوذ شیخ حسن جوری، وی را از سر راه خود برداشت. در زمان جانشینان وجیه‌الدین مسعود برای شیخ حسن جوری مقبره‌ای ساخته شد ولی آخرین حکمران سربداری یعنی خواجه علی مؤید قبر او را با خاک یکسان کرد.
نه قرینه‌ای محکم بر تشیع شیخ حسن جوری در دست است و نه دلیلی برای دفن او در این منطقه وجود دارد. اگر کشته شدن شیخ حسن در جنگ زاوه باشد باید مدفن او را در اطراف تربت حیدریه جستجو کرد.
تاریخ بنای بقعه کنونی که در حال حاضر نیز مشغول تعمیر و توسعه آن هستند، برای بنده روشن نیست. به استناد چند گزارش خبری سنگ قبر آن بارها عوض شده و متن سنگ قبر قبلی چنین بوده است:
«مضجع عالم الهی، روحانی مجاهد شیخ حسن جوری که در راه نجات اسلام و مسلمین علیه بیگانگان و دشمنان اسلام مبارزات نستوهی از خود نشان داده و افتخار دیگری برای سلسله اولیاء آفرید.
مرد رزم و عالم نوری / گشته نامت شیخ حسن جوری
مدفنت شد مزار اهل صفا / چون بخطه بقاء مجموری»
متن کنونی سنگ قبر منسوب به شیخ حسن جوری که از سوی ستاد یادواره شهدای روحانی شاهرود نصب شده است، نمونه‌ای بسیار عالی برای نشان دادن چگونگی تأثیر گفتمان‌های زمان حاضر بر معرفی چهره‌های تاریخی است:
آرامگاه عالم ربانی مجاهد نستوه شهید شیخ حسن جوری (ره) رهبر قیام سربداران که علیه دشمنان خارجی و وابستگان داخلی قیام نمود و حکومت شیعی تشکیل داد. شهادت ۱۶ صفر ۷۴۳ هـ .ق.
در این عبارت کوتاه دست کم شش نکته خلاف واقع تاریخی و یا نیازمند ایضاح وجود دارد: عالم ربانی، رهبر قیام سربداران، قیام علیه دشمن خارجی، قیام علیه وابستگان داخلی دشمن خارجی، تشکیل حکومت شیعی و شهادت.
