یلداتان به نعمت و در خوشی باد
در باره مفهوم و پیشینه یلدا کم و بیش پژوهش‌هایی در دست است. این واژه به مفهومی که ما اکنون در زبان فارسی به کار می‌بریم و در شعر و ادب ما پیشینه دارد، در زبان عربی به کار نرفته است؛ ولی واژه‌ی «لیل التِمام» به معنای بلندترین شب سال در برخی اشعار کهن عربی به چشم می‌خورد. اما در باره این که آیا در این شب در سرزمین‌های اسلامی غیرایرانی هم مراسمی هم وجود داشته است یا نه با قاطعیت نمی‌توان سخن گفت و پژوهشگران عرصه تاریخ اجتماعی و روابط بین‌فرهنگی و نیز ادبیات عربی باید به این پرسش پاسخ دهند.
ابوالقاسم عبدالرحمن بن اسحاق زَجّاجی (۳۴۰ ق.) که زادگاه او نهاوند است ولی در بغداد زیسته و بالیده و در دمشق یا طبریه جان باخته است، از زبان‌شناسان برجسته عربی در قرن چهارم هچری است و کتابی پرآوازه در نحو دارد. از او کتابی دیگر به نام امالی (جمع املاء به معنای آن چه استاد گفته و شاگردان نوشته‌اند) باقی است که عبدالسلام محمد هارون مصصح بزرگ مصری آن را تصحیح و چاپ کرده است.
در صفحه ۲۱ این کتاب با عنوان مختارات من الشعر (=گزیده‌هایی از سروده‌ها)، چنین آمده است:
أنشدنا ابوبکر بن درید، قال أنشدنی عبدالرحمن بن اخی الاصمعی:
فَبِتنا به لَیلَ التِمام بنعمة ـ و عیش أنّی حتی جَلا الصبحَ کاشف
یعنی: ابوبکر بن دُرَید (متوفای ۳۲۱ ق.، لغت‌دان شهیر شیعی مؤلف جمهره اللغه که مدتی هم در ایران بوده است.) این شعر را برای ما خواند: او گفت که عبدالرحمن بن اخی اصمعی این شعر را برای من خواند:
شب یلدا را در آن جا در نعمت گذراندیم ـ و در خوشی‌ایی که به درازا انجامید (و اگر به جای «أنّی» کلمه «لَنا» آمده باشد: و خوشی‌ایی داشتیم) تا این که کسی خبر آمدن صبح را آورد.
این بیت شعر، دلالت بر برخورداری از نعمت و به شادی گذراندن در بلندترین شب سال دارد و با توجه به ریشه ایرانی زجاجی و در ایران بودن ابن‌دُرَید، دور از ذهن نیست که به رسم ایرانیان در شب یلدا اشاره داشته باشد و شاید هم بتوان از آن، نفوذ و رواج این رسم ایرانی را در گستره جهان اسلام برداشت کرد. یادآور می‌شود بیشتر لغت‌دانان زبان عربی تصریح دارند که حرف تاء در «لیل التمام»، باید به کسر خوانده شود.
بخشی قابل توجه از آداب و رسوم ایرانیان که با روح دین اسلام و با احکام این دین سازگار بود در دوره‌ی اسلامی ادامه یافت. اکنون نیز می‌توان این سنت ایرانی را بهانه‌ای برای تقویت نهاد خانواده و گسترش صفا و همدلی و کدورت‌زدایی و توجه به داشته‌ها و گسترش دیگر اخلاقیات اجتماعی قرار داد.
