صبح روز پنجشنبه ۲۴ آبان ۱۳۹۷ در «جلسه معنوی صالحین» که ظاهراً به مثابه هیأت هفتگی اعضای محترم دفتر تبلیغات اسلامی ـ شعبه مشهد ـ است بحثی ارائه شد که خلاصه آن چنین است:
با توجه به تقارن مناسبتهایی مانند روز کتاب و بزرگداشت مرحوم علامه طباطبایی و شهادت امام حسن عسکری (علیه السلام) در امروز و فردا، انتخاب موضوعی برای گفتوگو به گونهای که به همه این مناسبتها پیوند داشته باشد، دشوار است؛ اما با توجه به مخاطبان اهل علم این محیط علمی و مسأله بلکه بحران اخلاق در جامعه ما، به نظر آمد که بحثی در باره اخلاق پژوهش ارائه شود.
اخلاق گم شده امروز جامعه ماست و ضرورت دارد همزمان با انواع پژوهشها، فرهنگ پژوهش در آموزههای دینی و نیز در سیره عالمان دینی کاویده شود و یافتههای آن به جامعه عرضه شود.
در کتاب نُزهَه الناظر و تنبیه الخاطر تألیف حسین بن محمد حُلوانی از محدثان قرن پنجم هجری که پس از تُحَف_العقول ظاهراً دومین کتاب روایی شیعی است که روایات معصومان (علیهمالسلام) را به تفکیک هر امام آورده است، روایتی از امام حسن عسکری (علیه السلام) نقل شده که بخشی از آن چنین است:
» … فَلَا تَعْجَلْ عَلَى ثَمَرَةٍ لَمْ تُدْرِكْ، فَإِنَّهَا تُنَالُ فِي أَوَانِهَا …» (ص ۱۴۴)
«… پس بر نتیجهای که هنوز به دست نیاوردهای شتاب مکن، که در وقت خود به چنگ خواهد آمد …»
پرهیز از شتابزدگی و شکیبایی ورزیدن تا زمان رسیدن یک پدیده، یک درس برای همه امور از جمله در فعالیتهای پژوهشی است. یکی از آسیبهای اخلاقی کنونی فعالیتهای پژوهشی در کشور ما به ویژه در بین پژوهشگران جوان، شتابزدگی برای رسیدن به نتیجه و اعلام نظر و لذا کوتاهی در تتبع و مطالعه دقیق منابع و درنگهای متعارف و رایزنیهای علمی است. فروش رسمی پایاننامه و رساله و انواع مقالههای پژوهشی از مصادیق شرمآور این آسیب به شمار میرود.
این آسیب در سیره علمای سلف که اغلب با رنج بسیار و پس از سالها و دههها فراگیری علم و پژوهش به نشر یافتههای خود میپرداختند، به چشم نمیخورد. علامه طباطبایی یکی از برجستهترین نمونههاست که چگونگی مواجهه او با مستشرقان و با جریان مارکسیسم و نیز علمای مخالف فلسفه همچنان از نظر اخلاقی برای ما میتواند الگو باشد. در جای جای آثار ایشان به ویژه در تفسیر گرانقدر المیزان میتوان درسهایی در زمینه اخلاق پژوهش یافت.
ایشان ذیل آیه شریفه ۱۲۷ سوره مبارکه بقره: (وَ إِذْ يَرْفَعُ إِبْراهِيمُ الْقَواعِدَ مِنَ الْبَيْتِ وَ إِسْماعِيلُ رَبَّنا تَقَبَّلْ مِنَّا إِنَّكَ أَنْتَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ ) پس از نقل قولی در باره مستبعد شمردن بهشتی بودن حجرالاسود به استناد صدر این آیه، و لذا از اسرائیلیات شمردن روایاتی که چنین دلالتی دارند، توضیح میدهند که این ادعا هیچ ارتباطی به این آیه ندارد و این آیه نفیاً و اثباتاً فاقد دلالت در این زمینه است. سپس میفرمایند این فرد به دلیل پیشداوری و عصبیتی منفی نسبت به امور معنوی، بهشتی بودن این سنگ را نمیپسندد؛ در حالی که سزاوار بود او به تفاوت قلمرو فعالیت علوم طبیعی و علوم اجتماعی و معارف دینی بنگرد و بداند که امور معنوی و دینی معطوف به حقائق و معانی فراتر از ماده را نمیتوان با مقیاس علوم مادی سنجید. (ج ۱، صص ۲۹۴ ـ ۲۹۵)
این بیان تفصیلی ایشان که کوتاه شده آن گزارش شد، دربردارندهی حداقل سه رهنمود در زمینه اخلاق پژوهشی است:
▪️تواضع علمی و پرهیز از شتابزدگی برای اظهار نظر علمی.
▪️ دوری جستن از عصبیتها و پیش داوریها.
▪️ پایبندی به تبار علم و بررسی هر موضوع پژوهشی در تباری متناسب با آن.
امید است دفتر تبلیغات اسلامی بتواند در زمینه اخلاق پژوهش، هم مطالعاتی در خور سامان دهد و هم خود نمونهای شایسته برای جامعه علمی کشور باشد.
