امشب به لطف دوستانمان در مؤسسه‌ی بشری و با حضور شماری از استادها و دانش‌پژوهان محترم در باره‌ی «حوزه‌ی سکولار، واقعیّت یا هشدار؟» سخن گفتیم. حضور دوست و هم‌کار گرامی‌ام جناب دکتر حقیقت و نیز دوست دیگرم جناب دکتر فراتی شوق گفت‌وشنود را برای من بیشتر می‌کرد. اگر چه گویا میانه‌ی ما بر سرِ دو مفهوم سکولاریسم و حوزه توافقی وجود نداشت؛ ولی جلسه‌ی خوبی بود. از هر دو دوستم، آموختم. چکیده‌ی سخنان خود را می‌توانم در چند بند خلاصه کنم:
سکولاریسم و حوزه، هر دو از مفاهیم کلّی و چمدانی هستند که دامنه‌ی مصداقی و مفهومی گسترده‌ای دارند. بر این اساس شاید به یک معنا بتوان گفت یک معنای از حوزه به یک معنا سکولار شده و یا رو به سکولار شدن دارد، و به معنای دیگر از حوزه و یا سکولار خیر.
سکولاریسم در استعمال اولیّه‌ی خود یک مفهوم منفی نبوده است. ادبیات آن نشان می‌دهد که این نظریه گاهی به معنای راه‌کاری برای حفظ قداست کلیسا دنبال می‌شده است و امروزه شاهد پیدایش و رشد الاهیّات‌های سکولار هستیم.
تعریف سکولاریسم به ایده‌ی جدایی دین از سیاست، یه تعریف تقلیل‌گرایانه است، این تعریف سطح روئین معنای سکولاریسم است. نمی‌توان با ارائه‌ی این تعریف از سکولاریسم و بسنده کردن به آن نتیجه گرفت که حوزه در شرایط فعلی سکولار شده است یا خیر. برای پاسخ دادن به پرسش یاد شده، می‌توان به متغیّرهای دیگری چون پذیرشِ تقلیل نقشی، پذیرش تمایز نقشی، کاهش دین‌ورزی آئینی، و فردی شدن دین و مرجعیّت‌گریزی نیز اشاره کرد.
مداخله‌ی حوزه در امرِ اجتماع که از نگاه برخی ضد سکولاریسم معنا می‌شود، از نگاهی دیگر می‌تواند به معنای سکولاریسم هم باشد، زیرا این امر سبب می‌شود معرفت‌های تجربی و غیر‌دینی جای‌گزین دین شوند.
مداخله‌ی دین و یا حوزه در امر اجتماع می‌تواند به معنای تقدس‌زدایی از حوزه و یا دین معنا شود. به این معنا که حوزه به‌جای پرداختن به امر قدسی و خدا، مجبور است به امور جاری و نامقدس جامعه بپردازد.
به گمان من حوزه در توجّه فقهی به اجتماع، هیچ تأخری ندارد. مراجع تقلید در بررسی مسائل نو و صدور احکام شرعی، از واقعیّت اجتماعی عقب نیستند آن‌ها هیچ مسئله‌ی فقهی‌ای را بدون پاسخِ فقهی نمی‌گذارند؛ کسانی که حوزه و یا فقه را به کم‌کاری متّهم می‌کنند احتمالاً از حوزه انتظار دارند که تصمیم‌های سیاسی و اجتماعی مدیران و تصمیم‌گیران را به دین مستند ساخته و آن‌ها را موجّه کنند. انتظاری که در نهایت حوزه را وارد یک بازی خطرناک می‌کند.
از برگزارکنندگان و مشارکت‌کنندگان در گفتگو سپاسگزارم.